Bitlis Adının Kökenine Dair En Eski Rivayetler
Bitlis isminin nereden geldiği, hem bölge tarihçileri hem de halk arasında uzun yıllardır konuşulan bir konudur. Şehrin geçmişi binlerce yıl öncesine uzandığı için ismin anlamına dair farklı rivayetler ortaya çıkmıştır. En yaygın anlatıya göre Bitlis adı, Büyük İskender’in ordularına karşı şehri savunan “Badlis” veya “Bedlis” isimli bir komutandan gelmektedir. Antik dönem metinlerinde, bölgeye hakim olan bu komutanın adının zaman içinde telaffuz değişiklikleriyle Bitlis’e dönüştüğü ifade edilir. Bu anlatı halk arasında yaygın olmakla birlikte, ismin kökenine dair tek bir kesin bilgi bulunmamaktadır.
Antik Dillerde Bitlis’e Benzeyen İsimler
Bitlis’in kökeniyle ilgili araştırmalar, bölgenin tarih boyunca pek çok medeniyete ev sahipliği yapmış olmasının da etkisiyle farklı dillerde benzer isimlerin izini sürmektedir. Ermenice bazı kaynaklarda “Bağdu” ve “Paghesh” gibi adlandırmaların geçtiği bilinir. Süryani metinlerinde ise “Bethlis” şeklinde geçen bir yerleşimden bahsedildiği görülür. Bu ifadeler, Bitlis’in adının zaman içinde farklı kültürlerde farklı şekillerde telaffuz edildiğini göstermektedir. Bölgenin tarih boyunca Pers, Roma, Bizans, Arap ve Selçuklu hâkimiyetinde olması da ismin dönüşümünde etkili olan unsurlar arasında gösterilir.
Coğrafi Özelliklerin İsim Üzerindeki Etkisi
Bitlis isminin anlamına dair görüşlerden biri de şehrin coğrafi konumuyla ilişkilidir. Tarih boyunca stratejik bir geçit noktası olan Bitlis, derin vadilerle çevrili bir yapıya sahiptir. Bu nedenle bazı araştırmacılar, ismin eski dillerde “geçit”, “kapı” veya “vadideki yerleşim” anlamlarına gelen kelimelerle bağlantılı olabileceğini belirtir. Şehrin, Van Gölü’ne yakın konumu ve bölgedeki ticaret yollarının kavşak noktası olması, adının da bu stratejik önem doğrultusunda şekillenmiş olabileceğini düşündürmektedir.
Bitlis’in Tarihsel Süreçteki İsim Değişimleri
Bugüne ulaşan kaynaklar, Bitlis’in tarih boyunca farklı toplumlar tarafından değişik adlarla anıldığını ortaya koymaktadır. Arap tarihçiler kenti çoğunlukla “Bidlis” şeklinde yazarken, Bizans dönemine ait bazı metinlerde “Beltis” ifadelerine rastlanır. Selçuklu döneminden itibaren ise ismin bugünkü hâline yaklaştığı ve Osmanlı arşivlerinde “Bitlis” olarak kayda geçtiği görülür. Bu değişim, bölgenin kültürel çeşitliliğinin ve farklı hâkimiyet dönemlerinin doğal bir sonucu olarak değerlendirilmektedir. Her medeniyet kendi dil yapısı doğrultusunda ismi yeniden şekillendirmiş ve bu da günümüze kadar ulaşan bir isim çeşitliliği yaratmıştır.
Halk Arasındaki Sözlü Anlatılar ve Efsaneler
Bitlis’in adının kökeni yalnızca yazılı kaynaklarda değil, halk arasında dolaşan efsanelerde de önemli bir yer tutar. En bilinen rivayetlerden biri, şehrin savunmasında büyük rol oynayan komutan Badlis’in kahramanlığıdır. Bir başka sözlü gelenekte ise ismin “bir tılsım” anlamına gelen eski bir sözcükten türediği öne sürülür. Bazı yaşlı kuşaklar, Bitlis’in adının şehri koruduğuna inanılan gizemli bir tılsımdan geldiğini anlatır. Bu tür efsaneler tarihi doğruluğa dayanmıyor olsa da kentin kültürel hafızasında önemli bir yere sahiptir.
Uzmanlara Göre En Kuvvetli Olasılık
Tarihçiler bugün Bitlis adının kökenine dair en güçlü ihtimalin, antik çağda bölgede yaşamış komutan Badlis’ten türemiş olduğu görüşünde birleşmektedir. Bununla birlikte farklı dillerdeki benzer kelimelerin etkisini tamamen dışlamak mümkün değildir. Bitlis’in uzun geçmişi, çok sayıda kültürün izini taşıması ve coğrafi önemini yüzyıllar boyunca koruması, ismin kaynağının tek bir nedene dayandırılmasını zorlaştırmaktadır.
Bitlis’in adının kökenine dair merak, bölgenin derin tarihine duyulan ilginin bir yansıması olarak görülüyor. Şehrin adını çevreleyen bu hikâyeler ve araştırmalar, Bitlis’in kültürel zenginliğini ortaya koymaya devam ediyor.
Kaynak: Zeki Ersin Yıldırım
Kaynak: Zeki Ersin Yıldırım