Tarım ve Orman Bakanlığının desteğiyle bu yıl 3'üncüsü düzenlenen "Ulusal Yaban Hayvanları Kongresi", Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi (Van YYÜ) ev sahipliğinde yapıldı. 100’e yakın bilim insanı ve 300’e yakın kişinin katıldığı kongrede 14 oturum gerçekleşti. Kongrenin birinci oturumunda DKMP 3. Bölge Müdürlüğü Av ve Yaban Hayatı Şube Müdürü Reşat Ektiren, nesli tükenmekte olan kelaynaklar ve Birecik Üretme İstasyonu çalışmaları hakkında sunum yaptı.
Şanlıurfa’nın siyah incileri Kelaynak Üretme İstasyonu çalışmaları hakkında bilgi veren Ektiren, "Kelaynak kuşları binlerce yıldır bu topraklarda gökyüzünü süsleyen, kültürel ve ekolojik açıdan büyük öneme sahip canlılardandır. Ne yazık ki yaşam alanlarının daralması, çevresel tehditler ve bilinçsiz insan faaliyetleri nedeniyle nesli tehlike altında. Bu noktada Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü, Şanlıurfa’nın Birecik ilçesinde kurulan Kelaynak Üretim İstasyonu ile kelaynakların korunması, çoğaltılması ve doğaya yeniden kazandırılması için hayati bir görev üstlenmektedir. Bu istasyonda bilimsel yöntemlerle yapılan çalışmalar sayesinde her gün sayıları artan kelaynaklar doğaya bırakılmakta, göç etme ve içgüdülerini yeniden kazanmaları sağlanmaktadır.
Sayıları her geçen gün azalan kelaynak kuşlarının neslinin yok olmasını önlemek, popülasyonun devamını sağlamak, tekrardan doğaya göç edebilen kolonilerin oluşturulmasını sağlamak amacıyla çalışmalar yürütülüyor. Kelaynaklar, ülkemizde ve dünyada nesli tükenmekte olan kuş türlerindendir. Geçmişte Türkiye’den Kuzey Afrika’ya, Arap Yarımadası’na kadar çok geniş bir coğrafyada yayılış göstermekteydi. 400 yıl öncesine kadar Avrupa Alplerinde yaşamışlardır. Türün kitle hâlinde yok oluşunun ana sebebi; avcılık, yaşam alanlarının değişmesi ve beslenme alanlarında kullanılan zirai ilaçlamalardan kaynaklanan zehirlenmelerdir.
Geçen yüzyılın başlarında, 1950’li yıllarda Birecik kolonisinde 300-500 çift yuva yapmaktaydı. 1956-1959 yılları arasında bölgedeki tarım zararlarına karşı yoğun DDT ile yapılan mücadele ciddi zararlar doğurdu. İki yıl içerisinde popülasyonun yüzde 70’ini oluşturan 600-700 birey zehirlenme sonucu öldü. Bu olumsuz gelişmeler neticesinde birey sayısının 50’li rakamlara düşmesini müteakip, 1977 yılında Şanlıurfa’nın Birecik ilçesinde Kelaynak Üretme İstasyonu kuruldu. 2 adet ergin ve 9 adet yavrunun doğadan yakalanıp kafeslere alınmasıyla başlanan çalışmalar sayesinde bugün kelaynakların sayısı 300’lere ulaştı.
Ülkemizde nesli tehlike altında bulunan yaban hayvanlarının başında kelaynak kuşları gelmektedir. Bazı yabancı kuş gözlemciler, 20. yüzyılın başında Birecik ve çevresinde binden fazla kelaynak yuvası olduğunu kaydetmiştir. Kelaynakların o zamanki popülasyonunun 5 bini aştığı ifade edilmektedir. Kurulan istasyon sayesinde 2002 yılından itibaren sürekli bir artış sağlanmıştır. Kelaynak kuşları ve yaşam alanlarının korunması amacıyla, 4915 sayılı Kara Avcılığı Kanunu’nun 4. maddesine istinaden Bakanlar Kurulu kararı ile 179,92 hektarlık alan, Birecik Fırat Yaban Hayatı Geliştirme Sahası olarak tescil edilmiştir. 2015 yılında ise Birecik Fırat Yaban Hayatı Geliştirme Sahası Yönetim ve Gelişme Planı onaylanmıştır.
Kelaynak kuşunun ortalama ömrü 20-25 yıldır ve 3-4 yaş arasında ergenleşir. Yuvalarını karstik yapıdaki kayalıkların uçurumlarında yaparlar. Her üreme döneminde 1 ile 4 yumurta yaparlar. Üreme dönemleri Şubat-Temmuz arasındadır. Kelaynakların en önemli özelliklerinden biri tek eşli olmalarıdır. Genellikle her yıl aynı bireyle çiftleşirler. Ancak bazı durumlarda farklı bireylerle de çiftleştikleri görülmüştür. Üretme istasyonunun içindeki kayalıklarda ve tahta yuvalarda üreyen kelaynak kuşlarına günde 2 öğün yem verilmektedir. Kuşlar aynı zamanda Fırat kenarındaki alanlarda da beslenmektedir. Salyangoz, akrep, örümcek, kertenkele ve yerde yuva yapan kuşlarla beslenmektedirler.
Üretme istasyonu kuruluşu
DKMP 3. Bölge Müdürlüğü Av ve Yaban Hayatı Şube Müdürü Reşat Ektiren, "Mülga Orman Bakanlığı Milli Parklar ve Avcılık Genel Müdürlüğü tarafından, Adana Milli Parklar ve Avcılık Bölge Müdürlüğü bünyesinde Şanlıurfa Birecik’te 1977 yılında Kelaynak Üretme İstasyonu kurulmuş ve faaliyete geçmiştir. Üretme merkezini yılda ortalama 50 bin kişi ziyaret etmektedir. Üretme istasyonunda yapılan çalışmalarda, kuşlar Haziran ayının son haftası ve Temmuz ayının ilk haftası kafeslere alındığında, yavru bireylerin halkalanması yapılmakta ve o yılda elde edilen yavru bireylerin sayısı belirlenmektedir.
Halkalama çalışmaları esnasında bireylerden alınan kan örnekleriyle cinsiyet tayini yapılmaktadır. Ergin bireylerin sayıları da alınır ve o yılda istasyonda kafeslere alınan toplam birey sayısı belli olur. Üretme istasyonunda 2020 yılında 68, 2021 yılında 72, 2022 yılında 39, 2023 yılında 56 ve 2024 yılında 53 yavru elde edilmiştir. Cinsiyet tanımı çalışmalarında türün en belirgin özelliği, yetişkin bireylerin baş kısmındaki tüylerin dökülmesiyle baş kısmının tüysüz oluşudur. Dişi ve erkek bireylerin ayırt edilmesi son derece zor olmakla birlikte bu ayrım kan örnekleriyle yapılmaktadır. Bu yıl ilk defa fiziksel muayene ile cinsiyet ayrımı gerçekleştireceğiz. İlk defa eş tayini, ODTÜ Biyoçeşitlilik ve Koruma Laboratuvarı tarafından 2013 yılında yapılan çalışmalarla gerçekleştirilmiş ve bireylerin cinsiyetleri belirlenmiştir. Daha sonraki dönemlerde alınan kan örnekleriyle cinsiyet tayini, Harran Üniversitesi Veteriner Fakültesi Genetik Anabilim Dalı Laboratuvarı tarafından yapılmıştır" ifadelerine yer verdi.
Göç hazırlık çalışmaları
Ektiren, "Normal şartlarda göç alışkanlığı, üreme dönemi olan Şubat-Temmuz ayları arasındaki yaklaşık 6 aylık periyodu Birecik’te; kış dönemini kapsayan Ağustos-Ocak ayları arası 6 aylık periyodu ise Eritre, Etiyopya, Yemen ve Suudi Arabistan’da geçirdikleri bilinmektedir. Kelaynaklar, popülasyonun rakamsal artış durumuna göre halkalanarak ve çip takılarak vahşi kolonileri tekrar oluşturmak için doğaya bırakılmaktadır. İlk defa göç gönderme çalışmaları 2007 yılında başlamış, ara ara bu çalışmalar devam etmektedir. Bu yıl da göç çalışmaları devam edecektir. 2023 yılında 4 bireye GPS vericisi takıldı.
Bireylerden biri Mardin’de, biri Şanlıurfa’nın Akçakale ilçesinde, bir diğeri ise Suudi Arabistan’ın kuzeyinden sinyal verdi. Birecik ilçesinden 2021 yılında doğaya salınan 15 kelaynaktan biri, 33 gün sonra İsrail’e ulaştı. İsrail’de bir kuş gözlemcisi tarafından fotoğraflandı. Bu da göçe gittiklerinin bir göstergesidir.Uydudan izlenmeleri sayesinde göçe gönderilen kelaynaklardan bilgi edinilmektedir. Genel Müdürlüğümüz tarafından bu veriler doğrultusunda kelaynakların göç ederken izledikleri yol ve karşılaştıkları sorunlar belirlenmekte, uluslararası platformlarda çözümler geliştirilmektedir. GPS vericileri takılan kelaynakların rotaları takip edilmektedir. Akçakale Kepezli Mahallesi’nden sinyal aldığımız bir kelaynak kuşu, yüksek gerilim hattına çarpması sonucu hayatını kaybetti. Diğer bir bireyimizden ise Suudi Arabistan Hajrat Al Khinbish Bölgesi’nden sinyal alındı. Sloganımız ise: “Son tüyü dökülmeden onları koruyalım.” şeklinde sunumunu tamamladı.
