Birden fazla sözcüğün kısmen veya tamamen anlam kaybına uğrayarak meydana getirdiği deyim ile yüzyıllar boyu ulusal tecrübeyi özümleyerek taşıyan ve insanımıza üstü açık veya kapalı bir öğüt veren atasözünün, Urfa'daki yapısal ve anlamsal özellikleri Türkiye'deki diğer deyim ve atasözlerinden ayrı olarak düşünülemez.
Ancak biraz doğmaca nedenleri, biraz fonetik özellikleri, varyant olarak değerleri, söz dokuları bakımından bir çeşitlilik gösteren Şanlıurfa atasözleri ve deyimleri incelendiğinde şu özelliklerle karşılanılır:
KURULUŞ OLARAK ATASÖZLERİ VE DEYİMLER
ATASÖZLERİ
1. Eylem cümlesi biçimindeki atasözleri :
Kimse bilmez, kim kazanır, kim yiyer.
2. Ad cümlesi biçimindeki atasözleri :
Diş görmah yuhıdan soyradır.
3. Gizli ek eylem bildiren atasözleri :
Him, him üstine; herkes bi din üstine.
4. Gizli yüklemli atasözleri :
Ettarnan gezenin bırnı misten, karkanan gezenin bırnı pisten
5. Konuşmalı atasözleri :
Tilkiye demişler, tavıh yayar mısan; demiş, hangi emriyizden geri kaldım.
6. Simetrik atasözleri :
Hey densiz, sen olırsay bensiz, ben de olıram sensiz.
DEYİMLER
1. Mastar biçimindeki deyimler :
Cabda kalmah, kesip atmah, mığal almah.
2. Tamlama biçimindeki deyimler :
Kılle kedeh, kermeli kavun, kelbı hülhüllü.
3. Cümle biçimindeki deyimler :
Keyme ola, oğlını evere
Gendi başını bağladı, toyda gelin başı kaldı.
ANLAMLARINA GÖRE ATASÖZLERİ VE DEYİMLERİ
1. Olumlu olanlar :
Evini icara veren, elini yere verir.
Atların yerine itleri bağlamışlar.
2. Olumsuz olanlar :
Kaynayan kazan kapah tutmaz
Hecı emmı ecele işi sevmez.
3. Emir bildirenler :
Sen dorğı ol, egri bulır belasını
Hele bah, çıharda yağmır yağiy mi?
4. Soru bildirenler :
Hırhıza kapı taka ne?
Gözüme mi sohım?
5. Dilek - istek bildirenler :
Kor bazara varmasın, bazar kôrsız kalmasın
Adam yimiye içmiye, üziye baha...
6. Şart bildirenler :
Ulısının sözını tutmıyan ulıya ulıya ölür.
7. Paradoks bildirenler :
Acı işletme , tohı tepretme
Aşşağı tükir sekkel, yuharı tükir bıyıh
SÖZ SANATLARINA GÖRE ATASÖZLERİ VE DEYİMLERİ
1. Mecâz : Ağ gün ağardır, kara gün karardır.
2. Mürsel Mecâz : Kalçası kırığa ziyarat ne yapsın.
3. Tezat : Ağ itin pambıhçıya, kara itin kömirçiye
4. Tenasüp : Terezinin rahtı var, herşeyin bi vahtı var.
5. İstifham : Cenger mi bastılar?
6. Leff ü neşir : Kazan yuvarlanır, kapağını bulır, kör göz çappağını bulır.
7. Mübâlağa : Et giren yere dert girmez.
8. Telmih : Cıbıl Innık mı oldı ? Dünya Süleyman'a kalmadı.
9. Teşbih : Haphapçı keseri kimin, hep kendine yoni.
10. İstiâre : Ac ayı oynamaz, Tilki tilkiliğini aynadana çig postı bazara çıhar.
SÖZ DOKULARINA GÖRE ATASÖZLERİ VE DEYİMLER
Halkın duygu kumaşını, yaşam tecrübesini, dünyaya bakış açısını, değer yargılarını yansıtan en önemli etnografik bulguların atasözleri ve deyimler olduğuna ve bunlarda yer alan öğelerin insanı çevreleyen fizikî olgular olduğuna göre, Şanlıurfa'da fazlaca görülen eşya, insan ve hayvanların bu sözlerde yansıması tabiidir. Atasözleri ve deyimlere bu gözle baktığımızda en çok kedi, köpek, eşek, deve, öküz, tavuk gibi evcil hayvanlara; hayat, dam, sokak, dağ, çay gibi mekânlara; çocuk, nine, amca, hala, baba, ana, karı, koca gibi insan öğelerine rastlanır.
ANLATIM GÜCÜNE GÖRE ATASÖZLERİ VE DEYİMLER
Şanlıurfa'nın gerek atasözleri gerek deyimleri öncelikle canlı tasvir gücüne sahiptir. Yapılan istiareler ve teşbihler olsun mecaz ve tezatlar olsun tecahül-i arif ve istifhamlar olsun oldukça yerinde kullanılmıştır.
Bu sözler içinde Urfa ağzına girmiş, Arapça ve Farsça sözcükler de yer alır.
Herşeyde şansımız karadır, karpızda bayaz çıhar.
Dellal ola eşşeği yitine.
Yetimi keyiren çoğ olur, sıhmasını geydiren yoğ olur.
Dibis pekmes ferk etmes.
Örneklerde görüldüğü gibi anlatım oldukça açık ve yalındır. Üstelik atasözlerinde yer alan öğüt öğesi oldukça geri plana itilmiştir.
Bir Tasnif Denemesi
- Karı koca arasındaki ilişkileri ele alan atasözleri ve deyimleri:
Atasözleri
1. Ağa kardaşım olacağına, külhançı gişım olsın.
2. Ana analıh olırsa, baba da babalıh olur.
3. Anası gözde olanın, uşağı dizde olır.
4. Anasına bah kızını al, kenarına bah bezini al.
5. Anası olmıyanın, babası evi yohtır.
6. Aşiy tanı, işiy tanı, gişiy tanı.
7. At besleniken, kız isteniken.
8. Avradını boşıyan, toppığına bahmaz.
9. Avrada gelen herife gelsin, herif ölecağına avrat ölsün.
10. Avrat malı kapı maldanıdır, girer çarpar çıhar çarpar.
11. Arvattan erkeğin torpağı bi yerden olmassa idara olmaz.
12. Babaya dayanma, avradiya güvenme.
13. Bal kohmaz, asil azmaz.
14. Ekmegi ekmekçiye ver, bi ekmek te ziyada ver.
15. Emmi kızı kerirse, emmi oğlının boynınadır.
16. Ergene avrat dögmah, yohsıla sırfa açmah kolaydır.
17. Gelin atta, nesibi Hek'ta.
18. Gelin bıldığını işler, kaynana dilini dişler.
19. Gelin kürsi getirmiş, gendi çıhmış otırmış.
20. Gişi kızı beşik, öginde belli olır.
21. Gişim it olsun, getırdığı et olsın.
22. iki göyil bir olursa, zıbıllıh seyran olur.
23. Karaçı kızı hatın olmaz, dilenmesse karnı doymaz.
24. Hatın gerek ki beg doğıra.
25. Kardaşım ölse cigerim yanar, herifim ölse etegim yanar.
26. Kaz kaznan, baz bazdan; kel tavıh, kel horızdan...
27. Konşı adamı var ister, adam arvadı sağ ister.
28. Kerıbe kız vermeyin melmeketi ikidir.
29. Sevilmeyen gelinin yerıyişı şerp şürp eder.
30. Tahta tahtıya uymassa mıh çahılmaz.
31. Utananın oğlı kızı olmaz.
32. Yetimin şeytanı yeddidir, avradınki yetmişyeddi.
Deyimler :
1. Asbaplı şeytan
2. Attır, mattır, sevdığım avrattır.
3. Avrat kövli
4. Cincıhlı hemam, kubbesi tamam, bi gelin aldıh, babası imam
5. Çapıt başta, çarpana ayahta
6. Eşşeği sattıh, ço demahtan kurtılah, getti bi suppadan geri geldi.
7. Geldi gişi, getti teşi
8. Gişı kızı
9. Gişı oğlı
10. Hanım etti, her ola, halayıh etti, kôr ola.
11. Hesse tıraşa, Fate oynaşa
12. Kayın arvatları, hayın arvatları
13. Kıziy çirkin Hak vergisi, geliniy çirkin kôr mıdi.
14. Parpara kubbesi
15. Saçı uzun 'eklı kısa
16. Saçlı şıha mürit olmış
17. Viş herif göziy kôr mıdı ?
BİLMECELER
Şanlıurfa'da genellikle kış gecelerinde Nineleri veya dedeleri tarafından çocukları eğlendirmek ve eğlendirirken de düşündürmek maksadıyla söylenir. Bazen de çocuklar eğlenmek ve birbirlerinin bilgilerini sınamak için biribirlerine sorarlar.
Bilmecelerden bir kaç örnek:
Allah yapar yapısını, kullar açar kapısını (Karpuz)
Altı derya, üstü nar, bir incecik yolu var (Nargile)
Al atlas yeşil atlas, suya atarım batmaz (Elma)
Ayakları su içer, üstünden gelen geçer (Köprü)
Bir küçücük kuyu, içinde suyu, ağzında mercan, içinde yılan (Gaz Lambası)
kaynak:uygarlığın doğduğu şehir
